Kariyer Uzmandan Vestiyer Uzmana…
Ülkemizde beş milyonun üzerinde kamu personeli bulunuyor. Beş milyon kamu personelinin yaklaşık 3,5 milyonunu memurlar oluşturuyor. Memurların içindeyse 6-7 bin(1) merkez teşkilatı kariyer uzmanı yer alıyor. Sayıları az ama konu özlük haklarına gelince kabak da hep onların başında patlıyor.
Dilimize Fransızcadan geçen kariyer; “bir meslekte zaman ve çalışmayla elde edilen aşama, başarı ve uzmanlık” anlamına geliyor. Dolayısıyla mesleki açıdan nitelikteki artışın bürokratik açıdan tanınan çeşitli derece ve katmanlar düzeyinde sınıflara yükselmesi de kariyer planını oluşturuyor.
Kariyer uzmanlık bürokrasimizde geçtiğimiz yüzyılın ortalarında gündeme geliyor. Planlı dönem adı verilen 1960 sonrasında bürokrasiyle ilgili çok sayıda çalışma yapılıyor. Bu çalışmalar arasında MEHTAP ve KAYA(2)gibi kapsamlı projeler yer alıyor. Bu projeler kamu yönetimini güçlendirmeyi amaçlıyor.
Kamu yönetimini geliştirmeye yönelik büyük projelerin yanı sıra -2018’de kapatılan- Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü (TODAİE) gibi kurumlar eliyle kamu personel rejimi de ele alınıyor. Nitelikli kamu personelinin istihdamı, görevlendirilmeleri hususlarında düzenlemeye gidilmesi gerektiği üzerinde duruluyor.
Devlet Planlama Teşkilatı, Devlet Personel Başkanlığı, Hazine Müsteşarlığı, Dış Ticaret Müsteşarlığı gibi Kurumlarda kariyer uzmanı istihdam edilmeye başlanıyor. 2000 yılında hazırlanan “Kamu Yönetiminin İyileştirilmesi Yeniden Yapılandırılması” Özel İhtisas Komisyonu Raporu” ile kamuda kariyer uzmanı istihdam oranının arttırılması ve bu kişilerin çalıştıkları kurumlarda anahtar rolü alması planlanıyor.
Kariyer uzmanlarının kamuda etkin ve aktif bir rol üstlenmesi, analitik yaklaşımlar ile sisteme dahil olarak süreçleri kısaltması, hızlı ve çevik iş akışlarını oluşturacak olması gibi sebeplerden hareketle bu uygulamanın kurumlar arasında yaygınlaştırılması isteniyor. Bu durum kamu personel rejimindeki planlı değişimin bir parçası haline geliyor.
Çalışma Bakanlığı’nın 2022 yılındaki raporunda “özellikle, özelleştirmelerin yoğun olarak yaşanmasıyla küçülmeye giden Devletin “minimalleşme politikası”, icracı bakanlıklardan “düzenleyici bakanlık” yapısına taşımıştır.”(3) ifadeleri yer alıyor. 2000’li yıllarda başlayan ve 2011 yılında bütün bakanlıklarda uzman istihdamı düzenlemesi ile merkez teşkilatında bakanlıklar, uzmanlık alanlarına göre personel istihdamına yöneliyor.
Kariyer uzmanı adı verilen kadrolara atanabilmek için ayrıca şartlar da aranıyor.
a) En az dört yıllık lisans eğitimi veren hukuk, siyasal bilgiler, iktisat, işletme, iktisadi ve idari bilimler fakültelerinden … ya da bunlara denkliği … kabul edilen bölümlerden mezun olmak gerekiyor.
b) Mesleğe uzman yardımcısı olarak özel yarışma sınavı ile alınıyorlar. Şimdilerde nasıl yapılıyor bilemeyiz ama 2009 yılı Sosyal Güvenlik Uzman Yardımcılığı Giriş Sınavı İlanında(4) şartlar tek tek sayılıyor.
- 657 sayılı Kanunun 48. maddesindeki memuriyet için genel şartları taşımak gerekiyor. Adli sicil kaydı, askerlik ve sağlık raporu herkesle ortak.
- Belli bölümlerden mezun olmak gerekiyor.
- Giriş sınavının yapıldığı yıl 30 yaşını doldurmamış olmak gerekiyor. (daha sonra 35 oldu)
- SINAVA GİREBİLMEK İÇİN önceki yıl KPSS’de P46 veya P115 puan türlerinden 70 ve üzeri alınması gerekiyor. Ayrıca aynı KPSS’de(5) yabancı dil bölümünden de 60 yabancı dil sorusundan en 36 doğru yapılması gerekiyor.
P46 puan türü;Genel yetenek %10, Genel kültür %15, Çalışma ekonomisi %20, Hukuk %20, İktisat %10, Muhasebe %15, Yabancı dil %10
P115 puan türü;Genel yetenek %10, Genel kültür %10, Yabancı dil %10, Hukuk %10, İktisat %10, Maliye %10, Çalışma ekonomisi %20, İstatistik %10, Uluslar arası İlişkiler %10
sorularına verilen cevaplar üzerinden belirleniyor. Her bir ders başlığının içinde dört yıla sığmayacak kadar alt başlık yer alıyor. Özetle SINAVA girebilmek için önce BAŞKA SINAV’dan en az 70 puan almak gerekiyor. Tabi 70 puan yetmiyor. Başvuru yapanlar arasında sınava girebilecek olanlar sıralanıyor. Dolayısıyla sınav 85-90’larda kapatıyor.
Sınava girmeye hak kazanan ADAYLAR hem yazılı hem sözlü sınava tabi tutuluyorlar.
Yazılı sınavda;
- “Kamu Maliyesi; 1) Maliye Teorisi (Kamu Gelir ve Giderleri, Kamu Borçları ve Bütçesi), 2) Maliye Politikası, 3) Vergi Hukuku ve Türk Vergi Sistemi.
- Ekonomi; 1) Ekonomi Teorisi (Mikro İktisat, Makro İktisat ve İktisadı Analiz), 2) Ekonomi Politikası, 3) Para Teorisi ve Politikası, 4) Uluslararası Ekonomi, 5) Türkiye Ekonomisi ve Güncel Ekonomik Sorunlar.
- Hukuk; 1) Anayasa Hukuku, 2) Medeni Hukuk (Aile Hukuk ve Miras Hukuk hariç) 3) Borçlar Hukuku, 4) Ticaret Hukuku (Ticari İşletme Hukuku, Şirketler Hukuku ve Kıymetli Evrak Hukuku), 5) İdare Hukuku ve İdari Yargılama Usul Hukuku, 6) Sosyal Güvenlik ve İş Hukuku,
- Muhasebe; 1) Genel Muhasebe, 2) Mali Tablolar Analizi.
- Yabancı Dil (birisi); 1) İngilizce, 2) Fransızca, 3) Almanca.”
olmak üzere beş ayrı sınav bulunuyor. Her sınavdan en az 60 puan almak gerekiyor. Fakat tüm sınavların ortalamasının da 70 puan olması gerekiyor.
Yazılı sınavdan başarılı olan kişilere bir de sözlü sınav yapılıyor. Burada da başarılı olanların uzman yardımcısı olarak ataması yapılıyor.
c) Uzman olabilmek için ise uzman yardımcılığında en az üç yıl çalışmak gerekiyor. Ayrıca bu süreçte hazırlayacakları uzmanlık tezinin kabul edilmesi gerekiyor. Yani uzman olabilmek için ortaya bir TEZ atmak gerekiyor. Ayrıca bu TEZ’in kabul edilmesi gerekiyor.
d) Uzmanlık tezi kabul edilen uzman yardımcılarına daha sonra meslekteki gelişimlerini ölçmek için Yeterlik Sınavı(6)yapılıyor.
e) Yeterlik sınavında başarılı olanların uzman kadrolarına atanabilmeleri için Yabancı Dil Sınavı’ndan asgari (C- 70 puan) düzeyinde belgeleri olması gerekiyor.
Bu aşamaların tamamlanmasında becerileriniz dışında başka BİR ŞEYE ihtiyaç duyulmuyor.
Yukarıdaki aşamaları tamamlayan liyakatsiz(!) uzmanların özlük hakları da dert oluyor elbette. Düşünün ki daire başkanlarına(7) 3.000 ek gösterge verilirken kariyer uzmanları 3.600(8)ek göstergeyesahip oluyor. Haliyle bir hafta il müdür yardımcılığı yapıp HÜLLEYLE Şube Müdürü olanlar emekli olsalar bile uzmanların ek göstergesiyle yatıp kalkıyor. Hatta “algılama kapasitesi” adını verebileceğimiz bilişsel yetkinlikten yoksun bir şekilde kariyer uzmanlarının çalışması gereken birimleri bile değerlendirebiliyorlar.
Ortaya çıkışı itibariyle; “iyi eğitimli, akademik donanıma sahip, yabancı dil bilen, tez yazıp yeterlik sınavında başarılı olan” personelin kamu yönetimine yenilik getirmesi, etkinlik ve verimlilik ekseninde hizmet üretimine katkı sağlamasını amaçlayan kariyer uzmanlık meselesi yolun başında çevresel engellerle karşılaşıyor.
Kariyer uzmanlık sürecinde “konuya uzak yöneticilerin ne yapacağını bilememesi, çayın odaya gelip gelmeyeceği, odalarda kaç kişi oturulacağı, mesleğin geleceğinin ne olacağı, 2008 sonrası memurlarda bir işe yarıyormuş gibi sürekli başa kakılan 3.600 ek gösterge, unvanların uyduruk sertifikalarla peşkeş çekilmesi gibi” bitmek bilmeyen dertlerin ardından birçok kurumda uzmanlar artık birinci dereceye yükseldiler.
Bu süreçte başka kurumlara geçenler de oldu, mesleği bırakanlar da. Kalanlar, Kurumlarına yenilik getirmeye ve bürokratik üretime devam ediyor. Mevzuatın yenilenmesi, kamu hizmeti sunumunun erişilebilir ve anlaşılır hale getirilmesi için çalışıyorlar. Çalışmayan varsa, o da çalıştırmayanın sorunu.
Kariyer uzmanların verdiği KİMLİK mücadelesi, zaman içerisinde meyvelerini verdi elbette. Görev tanımları, hiyerarşik ilişki sorunları büyük ölçüde çözüldü. Ama şimdi çok daha büyük bir sorunla karşı karşıyalar.
Kamu yönetimine dinamizm katmak için oluşturulan kariyer uzmanlık kadroları şimdilerde “dargın bürokratlara” ev sahipliği yapıyor.
Bakanlıklar ve kariyer uzman kadrosuna sahip diğer kurumlarda 3 yıl boyunca il müdürlüğü, bölge müdürlüğü daire başkanlığı ve genel müdür yardımcılığı yapanlar görevden alındıktan sonra kariyer uzman kadrosuna atanıyor.
Görevden alındıktan sonra sayılan görevlerde üç yıl bulunmuş olmak yetiyor. Diğer bir anlatımla hayatınızda hiç muhasebe monografisi çözmeden muhasebe biriminin, yabancı dil bilmeden yurtdışı biriminin, hukuk bilmeden mevzuat biriminin (…) başına geçebildiğiniz gibi burada üç yıl kaldıktan sonra HİÇBİR SINAV, YABANCI DİL, TEZ ve YETERLİK şartına tabi olmadan kariyer uzmanı olabiliyorsunuz. Çekilişsiz, kurasız!
Belli görevlerde bulunan kişilerin üç yılın sonunda kariyer uzmanlığa atanmasına ilişkin konu Anayasa Mahkemesi’ne taşındı taşınmasına da karar çıkana kadar görevden alınan “dargın bürokratlar” uzmanlığı almaya devam ediyor. Çünkü Anayasa Mahkemesinin bu kararı geriye yürümüyor.
Görevden alınmalar arttıkça uzman (?) sayısı da artıyor. Görevden alınıp uzmanlığa atanan “dargın bürokratlar” arasından olur da işe gelen çıkarsa, VESTİYERdeki paltosundan tanınıyor.
(1) Aralık 2021 tarihinde mülga Devlet Personel Başkanlığı verilerine göre, yalnızca bakanlıkların merkez teşkilatında görev yapan kariyer uzmanı sayısı yaklaşık olarak 6.500‟dür. “Ekonomi İşletme Siyaset ve Uluslararası İlişkiler Dergisi (JEBPIR) 2023, 9(2-1), KAYFOR23 Özel Sayı, 255-276”
(2) Merkezi Hükümet Teşkilatı Araştırma Projesi, Kamu Yönetimi Araştırma Projesi
(3) ÇASGEM, (2022). Merkez Kariyer Uzmanlık Sistemi Saha Araştırması Raporu
(4) 4 Kasım 2009 tarihli ve 27396 sayılı Resmi Gazete/İlanlar.
(5) Chrome extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.osym.gov.tr/Eklenti/1857,kpss2009klvzpdf.pdf?0
(6) Yeterlilik sınavındaki konular yazılı sınavdaki konulardan çok daha fazla olduğu için elbette bu yazıya sığmıyor.
(7) 2012 yılına kadar Daire Başkanları 3.000 ek göstergeye sahipti.
(8) 1. Dereceye ulaşmış olmak gerekir. Ekim 2008 sonrası memuriyete girenler için anlam ifade etmemektedir.