Obezite Vergisi-2
Geçen yazımızda Türkiye’de “Obezite Vergisi” adı altında olmasa da Özel Tüketim Vergisinin (III) sayılı listenin (A) cetvelinde gazoz ve meyve suları ile kolalı içeceklerin vergilendirilmesinin dolaylı yoldan da olsa obezite ile mücadele açısından değerlendirilebileceğini fakat bunun Avrupa’da olduğu gibi daha çok bütçe gerekleri ile yapılan düzenlemeler olduğundan bahsetmiştik.
Şimdi Japonya ve Meksika örneklerinden kısaca bahsedip, Avrupa’daki uygulamaları da kısaca hatırlayarak, yaklaşım olarak farklı bir öneri getirmeye çalışıp, “Şişmanlık/Zayıflık Vergisi” ya da “Obezite Vergisi” taslağını paylaşacağız.
Sağlık Bakanlığının özellikle sigara ve alkollü içecekler için fiyatlandırma politikasını vergi düzenlemeleri ile etkilemeye çalıştığını biliyoruz. En azından bütçe gerekleri nedeniyle ortaya çıkan durumu destekledikleri hazırlanan politika belgelerinden anlaşılmaktadır.(1) Obezite ile mücadelede bu fasılda bir çabaları olup olmadığı ise kamuya açık metinlerde yer almamaktadır. Konuyla en ilgili metin olarak Dünya Sağlık Örgütünün Avrupa Ofisinin hazırladığı “Sağlıklı Beslenmenin Teşviki İçin Fiyat Politikalarının Kullanılması” (2) olduğunu biliyoruz. Sağlık Bakanlığının fiyat düzeylerine müdahale ederek sağlıksız ürünlerin tüketimini azaltmak hususunda bir çabası olup olmadığı ulaşılabilir kaynaklardan açıkça tespit edilememektedir.
Zira, esas tartışma burada, Sağlık Bakanlığının müdahale yetkisinde başlamaktadır. Bu tarz bir politika çağdaş dünyada kabul görebilir mi? Kişisel tercihlerle oluşan, son derece kişisel bir duruma devlet müdahalesi hukuki midir? Yemek yemek ki bir vergi mükellefinin en kişisel tercihleri arasında olup, temel haklar arasında yer almaktadır.
Öte yandan Anayasanın 56. maddesindeki “Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler.” hükmü, Sağlık Bakanlığına ve dolayısıyla konunun diğer muhatabı Hazine ve Maliye Bakanlığına “Obezite Vergisi” ihdas etme yetkisi verir mi?
Sigara örneğinden yola çıkarak bu soruya olumlu cevap verebiliriz. Ama sigara hem temel gıda maddesi değil hem de zararı üzerine nerdeyse(!) konsensüs oluşmuş bir üründür. Vergilendirmesi de diğer ürünlerden farklı, nevi şahsına münhasırdır. Öte yandan, obeziteye yol açtığı düşünülen gıda maddeleri üzerinde bir fikir birliği bulmak mümkün olmadığı gibi bu mallar çoğunlukla lüks olmayan, kolay ulaşılabilir mallardır. Ayrıca bazen az oranda kullanımı makul görülen, sık kullanıldığında zararının ortaya çıktığı iddia edilen ürünler, örneğin tuz kullanımı, bu kapsama girmektedir.
Dolayısıyla “Sağlıklı Beslenmenin Teşviki İçin Fiyat Politikalarının Kullanılması” kitabında yer alan ve Obezite Vergisi (I) başlıklı yazımızda değindiğimiz Avrupa’daki bazı vergilendirme örneklerinin obezite ile mücadelede etkin olmasını beklemek zordur.
OECD üyesi Meksika’nın 100 gramında 275 (Kcal) kilokaloriyi geçen gıda ürünlerini %8 oranında vergilendirdiğini, ayrıca şekerle tatlandırılmış meşrubatlar için litre başına 1 peso aldığını görüyoruz. Raporda nüfusun geneli tarafından kabul gördüğü belirtilen uygulamanın sektör temsilcileri tarafından güçlü bir şekilde tepkiye maruz kaldığı ifade edilmektedir.
Diğer örneklere kıyasla en ilginç olan uygulama ise Japonya’dadır.(3, 4, 5) Japonya 2008 yılında idari para cezası ile vergi arasında başlattığı bir uygulama ile, işverenler/yerel yönetimlere çalışanlarının belli ölçüleri üzerinden tarhiyat/ceza kesimi yapmaya başlamıştır. Buna göre şirketler yılda bir kere çalışanların bellerini ölçecek, erkekler için 85 cm, kadınlar için 90 cm ölçüsünü geçenler için ödeme yapacaklarıdır. Yaş aralığı 40-74 olarak tespit edilmiştir. Söz konusu uygulamanın Japonya’nın obezite oranını %1 düşürdüğü belirtilmektedir.
Japonya’da obezite ile “çıktı” düzeyinde mücadele edildiğini, Avrupa’da ise “girdi” düzeyinde aslında mali nedenleri öne alan bir şekilde mücadele edildiğini anlamaktayız. Türkiye ise mali hususlarda Avrupa ve OECD ülkelerini takip ederken meyveli gazozları vergilendirmeye başlayan 7061 sayılı Kanunun 75. maddesinde olduğu gibi, gerekçeye obezite ile mücadeleyi yazmaya gerek görmemiş, bu anlamda dürüst bir tavır sergilenmiştir.(6)
Şunu da söylemek gerekir ki çıktı odaklı bir obezite vergisinin benzeri Türk vergi sisteminde bulunmamaktadır. Harcama vergisi sınıfına girmeyecek bu vergiyi, servet elde tutulan mal/meta ile ölçüldüğü için servet vergisi sınıfına sokmak da doğru olmayacaktır. Herhangi bir durumda bulunma üzerinden alınan harçlara benzemekle beraber (örneğin ikamet tezkeresi üzerinden alınan harç) bahsini geçirdiğimiz hususta bir hizmet var mı yok mu ayrıca tartışmak ve değerlendirmek gerekmektedir.
Üstelik beden sağlığı üzerinde tüketilen mamullerin fiyatını etkilemenin dışındaki müdahalelerin yazının başında kısaca değinilen yetki ve hak anlamında anayasaya uygunluk denetiminin yapılması şarttır. Beden sağlığına müdahalenin sınırı nedir? Sigara içenlerden her yıl yapılacak kontrol ile doğrudan vergi almak, sağlıklı toplum oluşmasında sigara tüketimi üzerinden harcama vergisi almaktan daha mı verimli ve etkilidir? Belki. Mali açıdan vergi yükünü zamana yayarak ve yüklenicilere yükü daha az hissettirerek vergiyi tahsil eden vergi idaresi açısından elbette daha zor olacaktır. Fakat sağlık politikaları üzerinde nasıl bir etki yapar?
Şunu da belirtmek gerekir ki devletin “emniyet kemeri takmamak” nedeniyle vatandaşların can güvenliğini korumaya yönelik idari para cezaları bulunmaktadır. Bu açıdan trafik kazası sonucu ortaya çıkacak istenmeyen sonuçları önleyici bir güvenlik tedbirine uyulmaması ile obez olarak sağlığını tehlikeye atmak arasında nitelikte büyük bir fark yoktur. Konuya vergi açısından yaklaşmamıza rağmen idari para cezasının da caydırıcılık anlamında yüksek olacağını söylemeliyiz.
Yaklaşımları bir kenara bırakıp çıktı verilerini temel alarak hazırladığımız “obezite vergisi taslağı”, obezite ile mücadele ettiğini belirten diğer örneklere göre daha hedef odaklıdır. İdari para cezası taslağı hazırlamayı konuyla ilgilenen diğer kişilere bırakıyoruz.
Sağlam kafanın sağlam bedende bulunduğu üzerine mutabakat sağlamayı umuyoruz. Ancak, vergilerin mali boyutunun her zaman ön planda kalacağını da ifade edelim. Vergi yükünün hangi gelir düzeyini daha çok etkileyeceğini (çeşitli kaynaklara göre düşük eğitimli kişilerde obezite oranı daha yüksektir) ve bahisteki diğer tartışmalar yine ayrı ayrı yazıların konusudur.
OBEZİTE VERGİSİ
Madde 1
Verginin konusu
Bu kanunun 5. maddesinde belirtilen tarifede yer alan ve 15 ile 65 yaş arasındaki her vatandaş ile ikamet tezkeresi alanlar ve mavi kart sahiplerinin yaptıracağı ölçümler neticesinde ortaya çıkan, tarifi Dünya Sağlık Örgütü tarafından yapılarak Sağlık Bakanlığı tarafından kabul edilen Beden Kitle Endeksi sınıflandırmasına göre tespit edilen dereceler obezite vergisine tabidir.
Vergiyi doğuran olay
Madde 2
Vergiyi doğuran olay,
- Türk vatandaşları, ikamet tezkeresine sahip yabancılar ve mavi kart sahipleri için 15 yaşından gün alınması,
- Oturma izni tezkeresi alınması,
- Mavi kart alınmasıdır.
Madde 3
Verginin Mükellefi
15 ile 65 yaş arasındaki her vatandaş ile ikamet tezkeresi alanlar ve mavi kart sahipleri verginin mükellefidir.
Madde 4
Verginin sorumlusu
Reşit olmayan çocuklar adına yapılan tarhiyatlar veli yahut vasilerinden aranır.
Madde 5
Vergileme Ölçü ve Hadleri
a) Obezite vergisi aşağıdaki tarifeye göre vergilenir. Cumhurbaşkanı bu tutarları bir katına kadar artırmaya veya yarısına kadar indirmeye ya da tekrar kanunî seviyesine getirmeye, bu maddede yer alan vergileme ölçülerini değiştirmeye yetkilidir.
TARİFE
| Derece | Sınıflandırma | BKİ (kg/m2) | Tutar (TL) |
|---|---|---|---|
3. Derece | Aşırı düzeyde zayıflık | <16.00 | 120 |
2. Derece | Orta düzeyde zayıflık |
| 90 |
1. Derece | Hafif düzeyde zayıflık | 17.00 - 18.49 | 60 |
| Normal | 18.50 - 29.99 | 0 | |
1. Derece | Şişman I. Derece | 30.00 - 34-99 | 60 |
2. Derece | Şişman II. Derece | 35.00 - 39.99 | 90 |
3. Derece | Şişman III. Derece | > 40.00 | 120 |
b) Bu Kanunun 6. maddesinde belirtilen sürede beden kitle endeksini ölçtürmeyen vatandaşlar için vergi 3. Derece üzerinden tarh edilir.
c) Tarifede belirtilen tutarlar Ocak ayında, Türkiye İstatistik Kurumu tarafından ilan edilen tüketici fiyat endeksinde son bir yılda meydana gelen değişim oranında, bu değişimin ilanı gününden geçerli olmak üzere yeniden belirlenmiş sayılır.
Madde 6
Mükellefiyetin başlaması ve sona ermesi
Obezite vergisinin mükellefiyeti 15 yaşa ikmal ile başlar ve 65 yaşın tamamlanması ile sona erer. Şu kadar ki mükellefiyet; takvim yılının ilk altı ayı içinde doğanlar için 15 yaştan gün alınmasının gerçekleştiği takvim yılı başından, son altı ayı içinde doğanlarda ise, son altı aylık dönemin başından itibaren nazara alınır.
65 yaşın doldurulması ile mükellefiyet sona erer.
Madde 7
Verginin Tarh, Tebliğ ve Ödenmesi ile vergilendirme dönemi
Obezite vergisi, Türk vatandaşları ve ikamet tezkeresine sahip yabancılar için ikamet edilen yerin vergi dairesi tarafından, mavi kart sahipleri için Maliye Bakanlığının tespit edeceği yer vergi dairesi tarafından her yıl Ocak ayının başında yıllık olarak 5. Maddede belirtilen tarifenin 3. Derecesi üzerinden tahakkuk ettirilmiş sayılır.
Yıl içinde bu Kanunun 5. maddesi gereğince, vergi tutarında bir değişiklik olması halinde, bu değişikliğe göre ödenecek vergi; değişiklik, takvim yılının ilk altı ayında yapılmış ise takip eden son altı aylık dönemin başında, son altı ayında yapılmış ise takip eden takvim yılı başında tahakkuk ettirilmiş sayılır.
Sağlık Bakanlığına bağlı aile hekimliği ve belirlenmiş devlet hastanelerinde yapılacak ölçümler verginin derecesini değiştirebilir. Vergi sınıflandırmasına göre normal çıkan mükelleflerin vergisi terkin edilir ve sınıf değiştiren mükelleflerin vergisi ölçümler dolayısıyla belirlenen yeni sınıf ve dereceye göre yeniden tahakkuk ettirilir.
Tahakkuk ettirilen vergi, ayrıca mükellefe tebliğ olunmaz ve vergi tahakkuk ettirilen günde tebliğ edilmiş sayılır.
Obezite vergisi her yıl Ocak ve Temmuz aylarında iki eşit taksitte ödenir. Takvim yılının ikinci altı ayında, derecede bir değişiklik olması veya verginin artırılması veya azaltılması halinde ikinci taksit, yeni duruma göre ödenir veya terkin edilir.
Vergi ikametin yer aldığı yerin vergi dairesine veya Maliye Bakanlığı tarafından obezite vergisinin tahsiline yetki verilen banka veya özel finans kurumu şubelerine ödenir.
Madde 8
Muafiyet
- Engelli sağlık kurulu raporuyla tevsik eden ve engellilik derecesi % 90 veya daha fazla olan mükellefler,
- Engelli sağlık kurulu raporuyla tevsik eden ve engellilik derecesi % 90 veya daha fazla olmadığı halde, 4. Maddede belirtilen tabloda yüksek derecede yer alınmasına neden olacak bir rahatsızlığa sahip olunduğu açıkça sağlık kurulu raporunda belirtilen mükellefler,
Vergiden müstesnadır.
Madde 9
Verginin Gider Olarak Kabul edilip edilmeyeceği
Obezite vergisi, gelir ve kurumlar vergisi uygulamasında gider ve maliyet olarak kabul edilmez ve hiçbir vergiden mahsup edilmez.
Madde 10
Yetki
Bu verginin uygulanmasına ilişkin usûl ve esasları belirlemeye, ikamete bakılmaksızın, obezite vergisinin tarh, tahakkuk ve tahsil işlemlerini yürütecek vergi dairesini tespit etmeye için Hazine ve Maliye Bakanlığı yetkilidir.
Madde 11
Yürürlük
Bu Kanun yayımını izleyen takvim yılı başından itibaren yürürlüğe girer.
Madde 11
Yürütme
Bu Kanun hükümlerini Cumhurbaşkanı yürütür.
Son söz olarak, disipline hayran ve ciddiyeti seven bir düsturla, bu tarz beyin fırtınası kapsamında değerlendirilebilecek düşüncelerin olabildiğince teknik kapsamda kalmasına dikkat edilse bile mizahi bir yönü bulunduğunu belirterek her zaman anlayışla karşılanması gerektiğini düşündüğümü ifade etmeliyim.
(1) Eylem A.3-1 http://havanikoru.saglik.gov.tr/dosya/eylem_plani/ulusal-tutun-kontrol-programi-eylem-plani.pdf
(2) https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/saglikli-beslenme-hareketli-hayat-db/Yayinlar/kitaplar/diger-kitaplar/dunya-saglik-orgutu/Saglikli-Beslenmenin-Tesviki-Icin-Fiyat-Politikalarinin-Kullanilmasi.pdf
(3) https://www.asianscientist.com/2015/06/print/taxing-pound-controversial-fat-sugar-tax-curb-obesity/
(4) http://www.overcomingbias.com/2011/11/japans-fat-tax.html
(5) http://nihonscope.com/news-in-japan/really-illegal-fat-japan/
(6) https://mevzuat.tbmm.gov.tr/mevzuat/faces/kanunmaddeleri?pkanunlarno=215318&pkanunnumarasi=7061